Levinas en de Ander
* Wie is Emmanuel Levinas?
Hij is geboren in Litouwen (1905/1906). Hij gaat in Duitsland filosofie studeren (1917 - Russische revolutie). Tijdens de tweede wereldoorlog wordt bijna gans zijn familie uitgemoord. Hij overleeft en gaat in Frankrijk wonen. Hij wordt professor aan de Sorbonne in 1972. Hij sterft in Parijs op 25 december 1995.
Hij is een Joods-Franse filosoof. Hij heeft niet alleen zijn wortels in de Joodse traditie. Ook de Jodenvervolging heeft Levinas' denken sterk bepaald.
* Wat is de kern van zijn filosofie?
Om te beginnen is het de Ander die in zijn denken centraal staat. Dit staat tegenover enerzijds Egologie, een vorm van denken die het ego, het op zich staande 'ik', centraal stelt. Anderzijds staat dit ook tegenover het spiegelbeeld ervan, de Ontologie. Daarbij is het 'ik' onderworpen aan een allesomvattende 'zijn', het (nood)lot. Beide zijn vormen van een totaliserend monisch denken omdat de totale werkelijkheid onder één noemer wordt gevat. Hierbij keert Levinas zich voor een deel tegen zijn eigen leermeesters Heidegger en Husserl.
De Ander is voor Levinas de weerloze, kwetsbare mens die appel doet op mijn verantwoordelijkheid. De verschijning van het weerloze gelaat van de Ander kan mij ertoe bewegen de zorg voor het eigen zijn te vergeten. Dit appel is dwingend, maar ook weer niet. Ik behoud zelf de keuze om daar op in te gaan of niet.
Ook fundamenteel is het volledig anders zijn van de Ander (Alteriteit). De Ander is onophefbaar anders. De andere is nooit door mijzelf in te sluiten in een zelf ontworpen systeem.
* Waarom Levinas?
Volgens mij sluit dit heel goed aan bij het gedachtengoed van Seppe (Yperman) zoals verscheidene mensen onder ons, die vele Paasweekends en vakantieweken in Anseremme samen hebben doorgebracht, goed weten. Zelf kan ik me daar ook heel goed in terugvinden (en dat heeft natuurlijk alles te maken met de invloed die deze Paasweekends en vakantieweken op mij (en mijn Godsbeeld) hebben gehad. Ik meen ook dat dit denken heel goed past binnen onze kennis en een eigentijds wereld- en mensbeeld.
* De plaats van God bij Levinas.
Levinas weigert de relatie tot God te zien als een relatie naast en los van de relatie tot de Ander. Het oneindige openbaart zich uitsluitend in het gelaat van de Ander. God zelf kom daar niet aan te pas. God is veeleer de Ongrijpbare die voorgegaan is en die mij met de Ander heeft achtergelaten. Wanneer ik een appel van de Ander beantwoordt, 'zie' ik God in het gelaat van de Andere. God staat dus niet boven de mens (religieus verticalisme) maar is terug te vinden op aarde in het gelaat van de weerloze Andere (religieus horizontalisme). Let op: Men zou kunnen denken dat de Ander goddelijk is. Die conclusie is door Levinas nooit getrokken en past ook geheel niet in zijn denken.
In een artikel van Roger Burggraeve met titel De immanentie van Gods transcendentie in Tijdschrift voor Theologie (2007), vinden we uitspraken als:
- We kunnen alleen toegang krijgen tot God via het gelaat van de ander en als we ingaan op het ethisch appel dat daarvan uitgaat.
- Het ethische is geen gevolg van de relatie met God, of geen voorafgaande, het is de kern van de relatie.
- We kunnen alleen God zien door de morele act die er in bestaat recht te doen aan de ander als ander.
We merken hier de Joodse invloed. Ik heb gelezen dat er in het Jodendom niet zoiets bestaat een persoonlijke en hoogst individuele relatie tussen het individu en God, iets dat het Christendom wel kent. De Jood bereikt God alleen via en in de Ander.
Geen mens kan zeggen: ik heb God gezien. Toch kunnen we zijn aanwezigheid ervaren, in momenten waarin we ons geraakt voelen in de ontmoeting met anderen. Maar dat gebeurt pas achteraf: wanneer hij voorbij is gegaan, kun je zeggen: 'God was hier aanwezig'. Levinas zegt het symbolisch: 'Je kan alleen God zijn rug zien'.
Transcendentie is voor Levinas dus niet op de hemel gericht, maar op de mens, horizontaal. Sluit dit niet volledig aan bij een Godsbeeld en een God die zich volledig situeert binnen onze wereld (zoals elders uitgelegd)? Maar misschien maakt het dan ook niet meer zoveel uit? Misschien is het niet eens meer belangrijk voor de geloofsbeleving, of Levinas het ene of het andere bedoeld. We krijgen immers toch alleen via de ander toegang tot God.
P.S. Je vindt heel wat informatie over Levinas op het web. Op deze website bijvoorbeeld: The Emmanuel Levinas Web Page.
